بررسی تطبیقی طرح و نقش جلدهای دورۀ تیموری و ممالیک مصر

سابقۀ فن جلدسازی در ایران طولانی بوده و به گذشته دور برمی‌گردد که با طی مراحل تجربی به مرتبۀ کمال و سرحد اعجاز رسیده است. در دوران اسلامی، حفظ و نگهداری آیات مقدس قرآن، جلدسازان و صحافان را به ساختن بهترین جلد‌ها واداشت که در زمان تیموریان به اوج کمال و شکوفایی رسید. تجلیدات تزیینی باقی‌مانده از این دوارن در ایران می‌تواند گواه صادقی بر مرتبۀ کمال این فن باشد. ایران در این دوره مهد هنر صحافی است و این درست در زمانی است که در قسمت غربی دنیای اسلام خط و به‌تبع آن وراقی و تجلید رو به انحطاط نهاده است. در دورۀ تیموری، روش قدیمی تزیین ساده کنار گذاشته شد و فنون جلدسازی ظریف گردید، به نحوی که 550‌هزار بار مهری را بر جلد کتاب نقش می‌بستند که نشانگر روحیۀ تجمل‌پرستی و زیباپرستی در این دوره و رفاه و رونق حاکم بر هرات آن روزگار و سمرقند دومین کانون هنری قرن نهم هجری است. در این تحقیق، تأثیرات هنر جلدسازی دورۀ تیموری ایران بر دورۀ ممالیک مصر از نظر نقش مورد بررسی تطبیقی قرار گرفته است. محور اصلی این تحقیق طرح‌ها و نقش‌های مورد استفاده در جلدهای تیموری و دورۀ ممالیک مصر است. سؤالاتی که در این پژوهش به آنها پاسخ داده می‌شود عبارت‌اند از: 1- تأثیرپذیری نقوش جلدهای تیموری و مصری از یکدیگر چگونه بوده است؟ 2- چه نوع طرح‌ها و نقوشی در جلدهای تیموری و مصری مشترک بوده و کاربرد داشته‌اند؟ با توجه به مبادلات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی که در دورۀ تیموری میان کشور ایران و دولت مقتدر ممالیک مصر (شامل سرزمین‌های مصر و شام) وجود داشته، این تمدن تحت تأثیر فرهنگ و هنر ایران قرار گرفته است. از جمله هنر تجلید که جایگاه والایی در دورۀ تیموری داشته است و در دورۀ ممالیک هنرمندان کشور مصر، در مواد مورد استفاده، نقوش و شیوۀ ساخت از هنر تجلید دورۀ تیموری تأثیر گرفته‌اند. مهم‌ترین نقوشی که در جلدهای تیموری و مصری مشترک بوده‌اند، طرح‌های لچک و ترنج، نقوش هندسی و نقوش گیاهی هستند که در جلدهای هر دو دوره به میزان زیادی استفاده شده‌اند. روش انجام این پژوهش توصیفی- تحلیلی و شیوۀ گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای است. محدودۀ تاریخی این پژوهش مربوط به جلدهای دورۀ تیموری ایران و دورۀ ممالیک مصر از قرن 8 تا اوایل قرن 10 ق (14 تا اوایل قرن 16 میلادی)، است.